Σημαντικό πόνημα για την Παιδαγωγική Αξία του Σκακιού είναι το εγχειρίδιο που έχει γράψει για το θέμα αυτό ο αιδεσιμολογιώτατος Αρχιμανδρίτης πατήρ Κύριλλος Κεφαλόπουλος του Ιερού Ναού Αγίου Μάρκου Ευγενικού Κάτω Πατησίων και το οποίο έχει τίτλο «Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΣΚΑΚΙΟΥ». Ο πατήρ Κύριλλος έχει πολύπλευρη άοκνη δραστηριότητα και προσφορά θρησκευτική, φιλανθρωπική, κοινωνική και στα πλαίσια αυτά έχει γράψει αυτό το εγχειρίδιο και το έχει προσφέρει για τους σκακιστές του Σωματείου μας Α.Ο. Πήγασος Κυψέλης. Τον ευχαριστούμε και παραθέτουμε αυτούσιο το περιεχόμενο του εγχειριδίου του:
«Αρχιμανδρίτης Κύριλλος Κεφαλόπουλος
Δρ. Αρχαίας Ιστορίας Πανεπιστημίου B.I.U. Μαδρίτης
D.S.Litt.
H ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΣΚΑΚΙΟΥ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το σκάκι έχει από καιρού αναγνωρισθεί διεθνώς ως ένα παιχνίδι στρατηγικής που ταυτοχρόνως συμβάλλει στην ανάπτυξη των διανοητικών ικανοτήτων, βελτιώνει την ικανότητα του ανθρώπου στην συλλογιστική, την λογική σκέψη, τόσο των ενηλίκων που ασχολούνται με αυτό, όσο και των μικρών παιδιών. Έρευνες που έγιναν σε σχολεία και ομάδες μαθητών έδειξαν ότι το σκάκι έχει την δυνατότητα να αναπτύξει τις ικανότητες και δεξιότητες των μικρών παιδιών με τρόπους που οι παραδοσιακές μέθοδοι εκπαιδεύσεως δεν μπορούν. Το σκάκι απεδείχθη ότι προωθεί την λογική σκέψη, εμπνέει αυτοσεβασμό και αυτοεκτίμηση, εμπιστοσύνη στις προσωπικές ικανότητες και δυνατότητες του παιδιού, βελτιώνει την επικοινωνία και την διαπροσωπική επαφή. Επίσης, διδάσκει αξίες όπως την σημασία της εργασίας και του επίπονου μόχθου, την αυτοσυγκέντρωση, την αντικειμενικότητα και την αφοσίωση στην επίτευξη στόχων, εκπαιδευτικών και πνευματικών. Ακόμη, βοηθάει παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες και αδυναμία αυτοσυγκεντρώσεως.
Θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε βασίμως ότι το σκάκι διδάσκει αξίες ζωής, εντιμότητα και τιμιότητα. Όπως έχει πει ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι Emmanuel Lasker (κατείχε τον παγκόσμιον τίτλον από το 1894 έως το 1921), «πάνω στην σκακιέρα το ψέμμα και η υποκρισία δεν επιβιώνουν για πολύ».
Πολλοί έχουν παρομοιάσει την ζωή σαν μία παρτίδα σκάκι. Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, ο διάσημος αμερικανός εφευρέτης και εκ των πρωτεργατών της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας, στο δοκίμιό του με τίτλον “The Morals of Chess” (1786), επεσήμαινε ότι «το σκάκι είναι ένα παιχνίδι όχι απλώς για διασκέδαση. Πολλές πολύτιμες δεξιότητες του μυαλού, χρήσιμες στην πορεία του ανθρωπίνου βίου, αποκτώνται ή ενισχύονται από αυτό (ενν. Το σκάκι). Διότι η ζωή ομοιάζει με το σκάκι…
«Παίζοντας σκάκι, μπορούμε να μάθουμε:
(1)Διορατικότητα, που εμβλέπει στο μέλλον, και εξετάζει τις συνέπειες μίας πράξεως,
καθ’ όσον διαρκώς συμβαίνει στον παίκτη να σκέπτεται. Αν μετακινήσω αυτό το κομμάτι, ποια θα είναι τα πλεονεκτήματα από την νέα κατάσταση; Τι μπορεί να χρησιμοποιήσει ο αντίπαλος για να με ενοχλήσει; Ποιες άλλες κινήσεις μπορώ να κάνω
για να το υποστηρίξω, και να αμυνθώ από τις επιθέσεις του αντιπάλου;»
(2) Σφαιρική εποπτεία μιας καταστάσεως, που εκτείνεται σε όλην την σκακιέρα, ή το σκηνικό της δράσεως, τις σχέσεις των διαφόρων κομματιών και θέσεων, τους κινδύνους στους οποίους εκτίθενται, τις διάφορες δυνατότητες να αλληλοϋποστηρίζονται, τις πιθανότητες ο αντίπαλος να κάνει την μίαν ή την άλλην κίνηση, αν επιτεθεί σε τούτο ή το άλλο κομμάτι και ποια διαφορετικά μέσα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αποτραπεί η επίθεσή του, ή να αντιστραφούν οι συνθήκες εναντίον του».
(3) Προσοχή, ώστε να μην κάνουμε βιαστικές κινήσεις».
Τέλος, μαθαίνουμε από το σκάκι να μην αποθαρρυνόμαστε από τις παρούσες κακές
συνθήκες των υποθέσεών μας, να ελπίζουμε προς μίαν ευνοϊκήν αλλαγή, και να
επιμένουμε στην αναζήτηση λύσεων. Το παιχνίδι του σκακιού είναι τόσον πλήρες
γεγονότων, υπάρχει τέτοια ποικιλία εναλλαγών σε αυτό, και συχνά, κάποιος, μετά από
μεγάλη σκέψη, ανακαλύπτει τον τρόπον να ξεφύγει από μίαν υποτιθέμενην ανυπέρβλητη
δυσκολίαν, ενθαρρύνεται να συνεχίσει τον αγώνα μέχρι τέλους, με την ελπίδα της νίκης…
μαθαίνει να μην απογοητεύεται από την παρούσα επιτυχία του αντιπάλου, ούτε να
απελπίζεται».
Στην σύντομη αυτή εργασία μας θα παρουσιάσουμε στοιχεία που φανερώνουν ότι το σκάκι αποτελεί μία προσομοίωση της ζωής, ότι πολλά στοιχεία του παιχνιδιού αντανακλούν σε διάφορες φάσεις και καταστάσεις της ζωής, και θα καταδείξουμε την παιδαγωγικήν αξίαν του σκακιού στην διαμόρφωση της ψυχοσωματικής και διανοητικής προσωπικότητος των παιδιών. Τέλος, θα παραθέσουμε κάποια διδάγματα ζωής μέσα από το σκάκι. Ευελπιστούμεν ότι η παρούσα σύντομη εργασία θα βοηθήσει στην επαναξιολόγηση της αξίας του σκακιού και θα παρακινήσει στην ενασχόληση με τούτο το όμορφον πνευματικόν άθλημα.
«Η ζωή είναι μία παρτίδα σκάκι».
Η φράση αυτή αποτελεί τον τίτλον του βιβλίου του Γκάρι Κασπάροφ, του πρώην παγκοσμίου πρωταθλητού στο σκάκι (από το 1985 ως το 2000), και για πολλούς θεωρουμένου ως του κορυφαίου σκακιστού όλων των εποχών. Το ομότιτλον βιβλίον κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη (Αθήνα 2008).
Σε τούτο το βιβλίον ο Κασπάροφ υποστηρίζει ότι το σκάκι είναι ένα παιχνίδι στρατηγικής, όπως και η πραγματική ζωή, και πως το σκάκι και η ζωή είναι αλληλένδετα. Η ζωή, λέει ο Κασπάροφ, μιμείται το σκάκι.
«Το σκάκι είναι ένα πνευματικό βασανιστήριο», είχε δηλώσει κάποτε ο ίδιος ο Κασπάροφ. Όμως, τούτο το πνευματικόν παιχνίδι εξασκεί μεγάλη γοητεία, διότι ενσαρκώνει την μάχη του πνεύματος, καλλιεργεί αρετές όπως η υπομονή, η μαχητικότητα, η φαντασία και η στρατηγική. Επίσης, το σκάκι μας βοηθάει να κατανοήσουμε και να διορθώσουμε τα λάθη μας. Μετά από κάθε ήττα και ανάλυση της παρτίδας, αντιλαμβανόμαστε ότι εμείς φταίμε για την ήττα, όχι κάποιος άλλος, λ.χ. η τύχη, ο διαιτητής. Μαθαίνουμε να αναλαμβάνουμε την ευθύνη των λαθών μας, να κάνουμε την αυτοκριτική μας και να διορθωνόμαστε. Σύμφωνα με την ρήση του Αργεντίνου σκακιστού Νάιντορφ, «το σκάκι μου δίδαξε την ζωή, διότι μου έμαθε πώς να χάνω».
Στο βιβλίο του ως πνευματική παρακαταθήκη, ο Κασπάροφ υποστηρίζει ότι σκάκι και ζωή είναι αλληλένδετα. Δύο παίκτες, ένας με τα λευκά κομμάτια, ο άλλος με τα μαύρα. Το παιχνίδι ξεκινά επί ίσοις όροις και παίζεται στην σκακιέρα. Τόσο στο σκάκι όσο και στην ζωήν μαθαίνει κανείς να συμφιλιώνεται με την ιδέα της ήττας, να διδάσκεται από αυτήν. Όπως στο σκάκι, έτσι και στην ζωήν χρειάζονται προγραμματισμός, υπολογισμός κινήσεων, συμβιβασμούς και ανταλλαγές. Ο τελικός στόχος είναι κοινός, να αναδειχθούμε νικητές στο παιχνίδι της ζωής και στο σκάκι, με εφόδια πολύτιμα την σωστήν εκτίμηση και ανάλυση των καταστάσεων, την υπομονήν, τον σχεδιασμόν, την ακρίβεια, την αυτοπεποίθηση, την γνώση του αντιπάλου, την διαίσθηση και την αισιοδοξία στον τελικόν μας στόχον, ώστε να υπερνικήσουμε εμπόδια και δυσκολίες. Όμως, στο παιχνίδι της ζωής, όπως και στο σκάκι, κανείς δεν μπορεί να προβλέψει την επόμενη κίνηση…
Ο Κασπάροφ μας συμβουλεύει πώς να αποκτήσουμε τις πνευματικές και ψυχικές δεξιότητες που χρειάζονται για να αντιμετωπίσουμε τις καθημερινές προκλήσεις, τον ανταγωνισμόν και τις παγίδες της ζωής. Ο Κασπάροφ περιγράφει με την μεγάλην του εμπειρία πως η κάθε φάση του παιχνιδιού αντιστοιχεί σε προβλήματα της καθημερινότητος και πως ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να τα υπολογίζει και να τα ξεπερνάει, ώστε μέσα από τις πιο σκληρές φάσεις της ζωής να αναδειχθούμε νικητές.
Το σκάκι δεν είναι απλώς ένα επιτραπέζιο παιχνίδι. Είναι πολλά περισσότερον. Μας διδάσκει να σκεπτόμαστε αναλυτικά, να μην στηριζόμαστε στην τύχη, στην μυική μας δύναμη ή την άσκηση βίας, αλλά στο να διευρύνουμε τις διανοητικές μας ικανότητες και να αναπτύξουμε έναν τρόπον σκέψεως που θα έχει να κάνει με την αντιμετώπιση ρεαλιστικών καταστάσεων στην ζωήν μας, με την σωστήν εκτίμηση καταστάσεων και την επίλυση προβλημάτων. Μας βοηθάει στο να προγραμματίζουμε για το μέλλον, να διαβλέπουμε πιθανές εξελίξεις και να λαμβάνουμε κρίσιμες αποφάσεις μέσα από την εκτίμηση των δεδομένων. Μας διδάσκει να είμαστε προσεκτικοί και επιφυλακτικοί, να μην κάνουμε βιαστικές κινήσεις είτε στην ζωήν είτε στην σκακιέρα, να λαμβάνουμε μέτρα προφυλάξεως και να μην εμπιστευόμαστε εύκολα τα «δώρα» ή τις «θυσίες» κομματιών που μπορεί να μας προσφέρει ο αντίπαλος. Το σκάκι αποτελεί μία ευχάριστη πνευματική απασχόληση και έναν όμορφον και καθόλου βαρετόν τρόπον για να αντλήσουμε πολύτιμα διδάγματα ζωής.
Η παιδαγωγική αξία του σκακιού στην ψυχοδιανοητική ανάπτυξη των παιδιών.
Σύμφωνα με μελέτες και πορίσματα ερευνών σε σχολεία όπου το σκάκι εισήχθη ως μάθημα ή εξωσχολική δραστηριότητα (εκτός δηλαδή διδακτικού προγράμματος), τα αποτελέσματα στην βελτίωση των σχολικών επιδόσεων των μαθητών όσον και η ανάπτυξη ψυχοσωματικών ικανοτήτων και νοητικών δεξιοτήτων υπήρξεν εντυπωσιακή.
Διδακτορικές διατριβές που εκπονήθηκαν επί του θέματος έδειξαν ότι υπάρχει σημαντική βελτίωση στην μαθηματική σκέψη και στην ικανότητα λήψεως αποφάσεων εκ μέρους των μαθητών στην δημοτική και μέση εκπαίδευση, αύξηση των σχολικών επιδόσεων στα μαθήματα και ανάπτυξη της κριτικής σκέψεως. [ Albert Frank, “Chess and Aptitudes”, doctoral dissertation, 1974, Johan Christiaen, “Chess and Cognitive Development”, doctoral dissertation, 1976 ]. Επίσης, έρευνα του Dr. Yee Wang Fung (1995) στο Κινεζικό πανεπιστήμιο του Χονγκ – Κονγκ, έδειξεν ότι φοιτητές που έπαιζαν σκάκι είχαν μία βελτίωση των βαθμολογιών τους στις μαθηματικές και τις φυσικές επιστήμες κατά 15%. Διαπιστώθηκε ότι το σκάκι βοηθάει τους μαθητές και τους φοιτητές στην ικανότητα επιλύσεως προβλημάτων και αντιλήψεως.
Στην διδακτορική του διατριβή ο Robert Ferguson αναφέρει ότι το Τμήμα Εκπαιδεύσεως του New Jersey των Η.Π.Α. διεπίστωσε κατά την μελέτη ομάδων μαθητών κατά τα έτη 1980 – 1987, ότι αρκούσε ένας χρόνος ενασχολήσεως με το σκάκι για να βελτιωθεί εντυπωσιακά η αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση των μαθητών. Επίσης, ο Dr. Robert Ferguson απέδωσε τις αυξημένες σχολικές επιδόσεις των μαθητών που ασχολούντο με το σκάκι στην ανάπτυξη εξατομικευμένης κριτικής και αναλυτικής σκέψεως, και συλλογιστικής επιλύσεως προβλημάτων [Robert Ferguson, “Teaching the Fourth Reasoning through Chess”, doctoral dissertation, 1994 ].
Ανάλογα εντυπωσιακά αποτελέσματα σημειώθηκαν και σε έρευνα της N.F. Talisina που διεξήχθη το 1985 για λογαριασμόν του Υπουργείου Παιδείας της Δημοκρατίας της Μολδαβίας, όπου ιδιαιτέρως εδόθη βαρύτητα στο γεγονός ότι οι δάσκαλοι παρατήρησαν ότι οι μαθητές τους βελτίωσαν την μνήμη τους και την οργανωτικότητά τους, αλλά και επέδειξαν ιδιαίτερη φαντασία και ευρηματικότητα.
Οι μελετητές απέδωσαν την διασύνδεση σκακιού και βελτιωμένων σχολικών επιδόσεων στο γεγονός ότι το παιχνίδι του σκακιού έχει να προσφέρει στοιχεία όπως δημιουργία συγκεκριμένων τρόπων συστηματικής και αναλυτικής σκέψεως, μεγάλη ποικιλία πολλαπλών προβλημάτων που προκύπτουν από τις διαφορετικές σκακιστικές θέσεις πάνω στην σκακιέρα, άμεση αντιμετώπιση και επίλυση αυτών των προβλημάτων με αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων, ανταγωνιστικότητα που ενθαρρύνει το ενδιαφέρον για μάθηση και πνευματική εγρήγορση [ L.E. Allen & D. B. Main. “Effect of Instructional Gaming on Absenteeism: the First Step”, The Journal for Research in Mathematics Education, 1976, 7 ].
Αλλά και σε άλλες χώρες όπου το σκάκι εισήχθη στο σχολικό πρόγραμμα, υπήρξαν αντίστοιχα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, στο Βανκούβερ του Καναδά, διαπιστώθηκε άμεση συσχέτιση μεταξύ σκακιού και αναπτύξεως των μαθηματικών δεξιοτήτων στους μαθητές των δημοσίων σχολείων, ενώ και στην επαρχία του Κεμπέκ, στα σχολεία όπου εφαρμόστηκε το πρόγραμμα «Σκάκι στα σχολεία» οι μαθητές των σχολείων του Κεμπέκ σημείωσαν υψηλές επιδόσεις στα μαθηματικά τεστ.
Στην εισήγησή του στο 40ο Παγκόσμιο Σκακιστικό Συνέδριο του 1969, ο Πρύτανης της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Humboldt του Βερολίνου, Dr. Hans Klaus, ανέφερε ότι : «το σκάκι βοηθάει κάθε ανθρώπινο πλάσμα να αναπτύξει ακριβείς μεθόδους σκέψεως. Θα ήταν ιδιαιτέρως χρήσιμο να αρχίσει κάποιος να παίζει σκάκι από τα πρώτα σχολικά του χρόνια… όλοι προτιμούν να μαθαίνουν κάτι μέσω παιχνιδιού παρά να το μαθαίνουν με τον επίσημο τυπικό τρόπο. Το σκάκι προσφέρει στα παιδιά μας μία βελτίωση στις σχολικές τους επιδόσεις. Εκείνα τα παιδιά που έλαβαν συστηματική διδασκαλία για το σκάκι βελτίωσαν την σχολική τους απόδοση σε διάφορους τομείς, εν αντιθέσει προς τα παιδιά που δεν έλαβαν τέτοια διδασκαλία για το σκάκι».
Επίσης, το σκάκι συμβάλλει στην ομαλή κοινωνικοποίηση των παιδιών και στην ανάπτυξη επικοινωνιακών δεξιοτήτων. Στην εργασία της η Christine Palm, “New York City Schools Chess Program” (1990), καταγράφει μαρτυρίες διδασκάλων και διευθυντών σχολείων, οι οποίοι σημειώνουν ότι η συμμετοχή παιδιών σε σκακιστικά τουρνουά έδωσε την δυνατότητα σε αυτά τα παιδιά να έρθουν σε επαφή με άλλα παιδιά διαφορετικών κοινωνικών και οικονομικών προελεύσεων, όμως αισθάνονταν όλα ισότιμα μεταξύ τους μπροστά στην σκακιέρα. Επίσης, τα παιδιά μέσα από το σκάκι ανέπτυξαν έναν φιλικόν αθλητικόν συναγωνισμόν, ήρθαν κοντύτερα μεταξύ τους, ανέπτυξαν γνωριμίες και φιλίες.
Τι έχει λοιπόν το σκάκι να προσφέρει στα παιδιά;
ΑΥΤΟΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ- Τα παιδιά μαθαίνουν τα οφέλη της παρατηρήσεως και της συγκεντρώσεως. Εάν δεν είναι παρατηρητικά, δεν μπορούν να εκτιμήσουν μία κατάσταση και να ανταποκριθούν αναλόγως, όσο έξυπνα και αν είναι.
ΦΑΝΤΑΣΙΑ- Τα παιδιά μαθαίνουν να υπολογίζουν με το μυαλό τους πιθανές κινήσεις δικές τους και του αντιπάλου.
ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ- Τα παιδιά μαθαίνουν να αξιολογούν τα αποτελέσματα και τις πιθανές επιπτώσεις των πράξεών τους στην ζωή, όπως και των κινήσεών τους στην σκακιέρα.
ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ- Το σκάκι ενισχύει την ικανότητα των παιδιών στην εκτίμηση καταστάσεων, επιλογή εναλλακτικών κινήσεων και λήψη αποφάσεων. Μαθαίνουν να λαμβάνουν αποφάσεις με βάση την λογική και όχι την παρόρμηση της στιγμής.
ΑΦΑΙΡΕΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ- Τα παιδιά μαθαίνουν να ακολουθούν διαφορετικά μονοπάτια σκέψεως και αναλύσεως δεδομένων, θέσεων και κινήσεων, να τα εντάσσουν σε ένα μεγαλύτερο γενικό πλαίσιο, να βλέπουν μέσα από την λεπτομέρεια την γενική εικόνα των πραγμάτων.
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ- Τα παιδιά μαθαίνουν να επιδιώκουν μακροπρόθεσμους στόχους, να βρίσκουν σειρές κινήσεων, να αναπτύσσουν σχέδια επιθετικά ή αμυντικά, να επανεξετάζουν τα σχέδιά τους αυτά αναλόγως των εξελίξεων και των νέων δεδομένων καταστάσεων που εμφανίζονται πάνω στην σκακιέρα.
Το σκάκι αποτελεί ένα υπέροχο και διασκεδαστικό παιχνίδι στρατηγικής, μία δοκιμασία πνευματική υπομονής, ψυχραιμίας και αυτοσυγκεντρώσεως. Η ομορφιά στο σκάκι έγκειται στο γεγονός ότι μπορεί με ευχάριστο τρόπον να αποτελεί ένα εκπληκτικό διδακτικό εργαλείο στα χέρια των δασκάλων και να διαμορφώσει μαθητές με ισχυρή προσωπικότητα, θέληση για επιτυχία, επιθυμία για μάθηση, ικανότητα ανεξάρτητης και κριτικής σκέψεως, χαρακτήρες υπεύθυνους και σοβαρούς.
Διδάγματα ζωής μέσα από το σκάκι.
Στο τελευταίο μέρος της παρούσης εργασίας θα προσπαθήσουμε να συμπυκνώσουμε
μέσα σε σύντομες φράσεις κάποια χρήσιμα συμπεράσματα που προκύπτουν μέσα από την ενασχόλησή μας με το σκάκι και μπορούν να χρησιμεύουν εξίσου το ίδιο και για το παιχνίδι του σκακιού αλλά και για την σκακιέρα της ζωής.
- Όσο πιο πολύ αποτυγχάνεις, τόσο πιο πολύ μαθαίνεις από τα λάθη και διορθώνεσαι. Κάθε αποτυχία φέρνει μαζί της την ευκαιρία της βελτιώσεως.
- Κάθε αντίπαλος, όσο δυνατός και να εμφανίζεται, έχει αδύνατα σημεία.
- Στο σκάκι, κάθε κίνηση έχει κάποιον σκοπό. Πρέπει να γίνεται βάσει ενός στρατηγικού σχεδίου. Έτσι και στην ζωή, οφείλουμε να κάνουμε κινήσεις που να εναρμονίζονται με τον ευρύτερον στόχον που έχουμε θέσει στην ζωή μας και όχι να κινούμαστε παρορμητικά.
- Αυτοπεποίθηση. Στο σκάκι, όπως και στην ζωή, οφείλουμε να ενεργούμε με αυτοπεποίθηση και χωρίς φόβο.
- Δράση και πρωτοβουλία. Όπως στο σκάκι, εκείνος που έχει την πρωτοβουλία των κινήσεων, αποκτά πλεονέκτημα έναντι του αντιπάλου, έτσι και στην ζωήν, οφείλουμε να παίρνουμε πρωτοβουλίες και αποφάσεις χωρίς να περιμένουμε από τους άλλους να αποφασίζουν για εμάς.
- Προσοχή στους άλλους. Όπως στην σκακιέρα προσέχουμε τις πιθανές κινήσεις και αντιδράσεις του αντιπάλου χωρίς να μένουμε απορροφημένοι στα δικά μας σχέδια, έτσι και στην ζωή δεν πρέπει να μένουμε εγωιστικά κλεισμένοι στον εαυτόν μας, απορροφημένοι από τα δικά μας προβλήματα, αδιαφορώντας για τον πλησίον μας, για το τι συμβαίνει γύρω μας και στην κοινωνία.
- Απλοποίηση. Οι πολύπλοκες θέσεις στο σκάκι μπορεί να ενέχουν κινδύνους απρόβλεπτους που δεν είμαστε σε θέση να τους αντιληφθούμε. Έτσι και στην ζωή, να μην περιπλέκουμε τα πράγματα, να μην δυσκολεύουμε την ζωήν μας και τις ζωές των άλλων, να ζούμε με απλότητα.
- Προχώρησε στην επόμενη κίνηση. Στο σκάκι, όπως και στην ζωή, χρειάζεται να ελαχιστοποιούμε τις απώλειες και να προχωρούμε μπροστά, κάνοντας την επόμενην κίνηση.
- Σφάλματα. Συμβαίνει στο σκάκι να κάνουμε κάποια εσφαλμένη κίνηση που να μας οδηγήσει σε απώλεια κομματιών ή χειρότερη θέση. Δεν σημαίνει ότι θα εγκαταλείψουμε την προσπάθεια. Το ίδιο ισχύει και στην ζωή. Παρά τα λάθη μας, συνεχίζουμε και γινόμαστε καλύτεροι μέσα από αυτά.
- Στο σκάκι, όλα τα κομμάτια είναι σημαντικά. Στην ζωήν, όλοι οι άνθρωποι έχουν αξία.
- Το τελικό αποτέλεσμα είτε στην ζωήν είτε στο σκάκι δεν είναι προδιαγεγραμμένο.
- Συνεχής αναζήτηση νέων ιδεών και τρόπων επιλύσεως προβλημάτων και αντιμετωπίσεως καταστάσεων. Δεν μπορούμε να αντιμετωπίζουμε νέα προβλήματα με παλαιές μεθόδους. Το σκάκι, όπως και η ζωή, απαιτούν φαντασία και ευρηματικότητα.
- Στο σκάκι, η ισοπαλία είναι καλύτερη από την ήττα και πολλές φορές ισοδυναμεί με νίκη. Στην ζωήν, έρχονται στιγμές που παραχωρούμε ισοπαλίες και είμαστε ευχαριστημένοι με τα αποτελέσματα, τόσο εμείς όσο και οι άλλοι.
- Ευρεία αντίληψη. Πριν κάνουμε την κίνησή μας στην σκακιέρα, να εξετάζουμε όλες τις πιθανές εξελίξεις, για να αποφύγουμε εκπλήξεις. Έτσι και στην ζωήν, να εντάσσουμε τα γεγονότα στο ευρύ τους πλαίσιο και να μην τα βλέπουμε απομονωμένα ή μονόπλευρα.
- Συνεργασίες. Τα κομμάτια μας στην σκακιέρα να έχουν καλήν επικοινωνία και να συνεργάζονται μεταξύ τους, ώστε να φθάσουμε στην επιτυχία. Και στην ζωήν, η καλή επικοινωνία και συνεργασία αποτελούν τα κλειδιά της επιτυχίας.
- Να βλέπουμε πέραν από το οφθαλμοφανές. Πολλές φορές αυτό που φαίνεται αυτονόητο, κρύβει παγίδες και κινδύνους. Να αναλύουμε τα πράγματα εις βάθος, πέρα από την επιφανειακή τους εικόνα. Στην ζωήν, πολλές φορές η αλήθεια κρύβεται στο βάθος, πίσω από μία φαινομενικά όμορφη εξωτερική εικόνα».
